Mendel Yasaları nedir?
Kalıtımın babası olarak kabul edilen Mendel, bezelye bitkisi üzerinde çalışarak; kalıtım biliminin temelini atmıştır. Gregor Johann Mendel tarafından 19. yüzyılda ortaya atılan kalıtımın temel yasaları bilim adamının kendi adıyla anılmaktadır. Latince Law of Segregation olarak anılan Ayrılma Yasası bir özelliği belirleyen alel genlerin, gametler yani üreme hücresi oluşurken farklı gametlere gittiğini belirtir. Latince adı Law of Independent Assortment – Inheritance Law olan Bağımsız Dağılım Yasası farklı özelliklerin yavrulara birbirinden bağımsız olacak şekilde tesedüfü geçtiğini belirtir. Latince adı Law of Dominance olan Gizli Kalma Yasası – Baskınlık Yasası bazı özellikler fenotipte (görünüm) görünmemesine rağmen diğer özellik baskın olduğu dolayı genotip’te bulunabileceğini belirtir. Bunların dışında Birleşme Yasası ve Benzerlik Yasası bulunmaktadır. Mendel yasaları şöyle açıklanmaktadır:
1. Ayrılma Yasası ( Law of Segregation) : Bir özelliği belirleyen alel genler, gametler (üreme hücresi) oluşurken farklı gametlere gider. Örneğin hem düz hem de buruşuk alel içeren birinin düz ve buruşuk özelliği gamet hücrelerine dağılır. Melez bireyler kendi aralarında veya benzerleri ile çaprazlandığında elde edilen F1 dölünde ana-babadan almış oldukları özellik belli oranlarda ortaya çıkar. Yalnız bir karak¬terle birbirinden ayrılan ,iki saf soyun bir-leşmesinden doğan kuşakta (F1), ana babadan yalnız birine benzeyen homo¬jen fertler ortaya çıkar. F1 kuşağından fertler arasında birleşmeden doğan ku¬şakta (F2), F1′de belirmeyen atasal bir ka¬rakterin belirdiği homojen olmayan fert¬ler alana gelir. F1′de görülen karakter ile F1′de görülmeyen karakter bu kuşak¬ta 3/4 ve 1/4 oranında ortaya çıkar. Birinci karakter, çekinik olan ikinci karaktere gö¬re başattır Çekinik karakteri taşıyan F2 bi¬reyleri (1/4), F3 ve F4 kuşaklarında saf ka¬lırken. 3/4 oranında olanlar gene homojen olmayan bireyler verir.
2. Bağımsız Dağılım Yasası (Law of Independent Assortment – Inheritance Law) : Farklı özellikler yavrulara birbirinden bağımsız olacak şekilde tesedüfi geçer. Örneğin düz-buruşuk ile yeşil-siyah renk özellikleri birbirinden bağımsızdır. Mendel’ in bu yasası, sadece genler farklı kromozomlar üzerinde bulunduğunda geçerli olur. Aynı kromozomlar üzerinde bulunan genlerde (bağlı genler) sadece krossing over gerçekleştiğinde bu yasa gerçerli olur.
3. Gizli Kalma Yasası – Baskınlık Yasası (Law of Dominance) : Bazı özellikler fenotip(görünüm)’te görünmemesine rağmen (diğer özellik baskın olduğu için) genotip’te bulunabilir. Bu nedenle çekinik olan özellikler yavru bireye aktarılabilir. Baskın fenotipe sahip iki birey çaprazlanırsa, bunların doğacak yavruları kendilerinden farklı bir fenotipte olabilir. Çünkü anne ve babada gizli kalan çekinik genler olabilir. Örnek, Heterozigot sarı renkli iki bezelyenin çaprazlaması sonucunda, yeşil renkli bezelyeler oluşabilir.
4-Benzerlik Yasası (izotipi): Mendel sarı ve yeşil iki farklı bezelyeyi Çaprazladı ve F1 dölündeki bütün bireylerin aynı fenotipte olduğunu gördü ve buna benzerlik (izotipi) adını verdi. Farklı fenotiplere sahip iki saf döl çaprazlandığında; oluşan tüm yavru bireylerinin fenotip ve genotipleri aynı olur. Örnek, Homozigot sarı renkli bir bezelye ile homozigot yeşil renkli bir bezelye çaprazlandığında; oluşan tüm bezelyeler heterozigot sarı renkli olur.
5-Birleşme Yasası: Döllenme olayı ile allel genler tekrar bir araya gelir.
Mendel çalışmaları yürütürken bezelye bitkisini seçmiştir. Mendel’ in bezelye bitkisi seçmesinin nedenleri şunlardır:
1- Yetiştirilmesinin kolay olması
2- Maliyetin düşük olması
3- Bir yılda, birden fazla sayıda döl verebilmesi
4- Bir organ ya da yapı ile ilgili, birden fazla karakter taşıması
Örnek: Bezelye tohumları; hem sarı ya da yeşil renkli, hem de düzgün ya da buruşuk şekilli olabilmektedir.
5- Bezelye bitkisinin taç yaprakları, dişi ve erkek organları tamamen kapattığından; dışarıdan polen geçişine izin vermez. Bezelye bitkisi sadece kendi kendini döller. Böylece karakterlerin dölden-döle aktarılması, sağlıklı bir şekilde incelenebilir.