Yılan zehrinin özellikleri nelerdir?
Zehirli olan yılanlarda ağızda avlarını ıslatmaya ve kayganlaştırmaya yardımcı olan tükürük bezlerinin dışında, ana görevi zehirli sıvı salgılamak olan başka bezlerde bulunmaktadır. Bu bezlerde tükürük bezlerine benzer. Bu bezlerin arasındaki fark, salgıladıkları sıvıda toksik maddelerin bulunmasıdır. Yılan zehrinin etkisi sadece avını öldürmeye değil, içeriğinde bulunan fermentler sayesinde sindirime de yardımcı olur.
Yılan zehri renk olarak beyazımsı, saman sarısı renginde, zümrüt yeşili renginde, turuncu ya da renksiz şekilde olabilir. Şeffaf yapıda, ince ve biraz yapışkan olur. Suya nazaran biraz daha ağır olan yılan zehri, açık havada kalırsa yapısal bozukluğa uğrar. Karanlık bir ortamda ve serin yerde kurutulup saklanırsa, zehir uzun süre etkinliğini korur. Bu şekilde kurutulan yılan zehri, tuzlu ve saf suya konularak tekrar eritilebilir. Yılandan zehrin alınması için cam bir kabın içine sağma yapılabilir. En ideal yöntem olarak, yılanın ağzına bir zar ya da parafilm gerilerek bir petri veya beherin yılan tarafından ısırtılmasıyla olur. Yılan zehrinin içinde bulunan bazı fermentler sayesinde kandaki pıhtılaşmayı daha kolay hale getiren bazı maddeler bulunur. Yılan zehrinin en zararlı ve en öldürücü kısımları enzimatik olmayan protein ya da peptik yapıdaki maddelerdir. Ancak bu tür maddeler yılan zehrinin çok az bir bölümünü oluşturmaktadır. Buna rağmen bu maddeler yılan zehrinin hepsine göre tam yüz katı kadar öldürücü etkiye sahiptir.
Yılan zehrinin vücuda etkisi nasıl olur?
Yılan zehri vücuda girdiğinde iki farklı türde yayılır. Bu yayılmanın birincisi kan dolaşım sisteminden yayılmadır. Ancak ısırma sırasında yılanın zehir dişi nadiren doğrudan damarın içine batması söz konusu olacağından, bu türde bir yayılım olabilir. Sadece bu durum gerçekleştiğinde, yılanın zehri daha hızlı yayılır, eğer kuvvetli bir zehir olursa kişinin birkaç dakika içinde ölümüne bile neden olabilir.
Yılan zehrinin vücuda yayılmasının diğer bir yolu da, lenf dolaşım sistemiyle yayılmadır. Bu türde zehir daha yavaş bir şekilde vücuda yayılmaktadır. Ancak zehrin içeriğinde bulunan bazı etkenler temasta bulunduğu doku ve ince damarlara hasar vererek, dokuların içine kan ve lenfin yayılmasında etkili olur. Bu şekilde zehrin yayılması sırasında vücudun hiç hareket ettirilmemesi gerekmektedir. Hareket edilmesi durumunda, yılan zehrinin yayılması daha hızlı bir şekilde olur. Vücudun içindeki lenf sistemi göğüs bölgesinde kan dolaşımına açılmaktadır. Eğer bu şekilde zehrin yayılımına engel olunmazsa, sonuç olarak kan dolaşımına giren zehir çok tehlikeli olacak sonuçlara sebep olur. Zehrin karıştığı kan eğer karaciğere geçerse, burada zehrin bir bölümüm etkisiz hale getirilse de, kişi yaşamını yitirebilir.
Yılan zehrinin fizyolojik etkileri bakımından sınıflandırılması
Yılan zehri içeriği bakımından kimyasal proteinik bileşiklerle birlikte çeşitli fermentler içerir. Zehirler fizyolojik etkileriyle iki farklı grupta sınıflandırılır.
Neuro toksinler: Bu türdeki zehirler iskelet kaslarına giden sinir uçlarında bozukluklara neden olur. Bunlar daha çok beyinde bulunan solunum merkezinde soluk alıp vermekte etkili olan kaslarda daha belirgin bir şekilde görülebilir. Çok fazla etkili olduklarında, kişideki solunum bile tamamen durabilir.
Hemolitik ( Histolitik ) toksinler: Bu türdeki zehirler dolaşım sisteminde bozukluklara neden olur. Kandaki eritrositlere zarar verir. Kan damarlarının içini döşeyen endothelial hücrelere zarar verir ve kanın dışa sızmasına sebep olur. Bu arada kanın pıhtılaşmasına engel olurlar.
Yılan zehrinde olan toksik etki, alınan zehrin miktarına ve yılanın soktuğu kişinin zehir karşısında olan duyarlılığı, yılanın kaç yaşında olduğu ve fizyolojik durumuna bağlıdır. Bu etkenlerin dışında en önemli unsurda yılan zehrinin şiddeti yani toksisitesi önemlidir. Bu etki yılanın türüne göre farklı etkilerde olur. İnsanlar açısından öldürücü olan doz miktarı ise;
- Vipera xanthina palestinae 200 mg kadar kuru doz
- Vipera russeli 42 mg kadar kuru dozdur
Zehirli olan yılanlar yumurtadan daha ilk çıktığı zamandan itibaren zehirli olur. Fakat bu durumda ergen yılanlar kadar etkili zehri enjekte edemezler. Zehirli yılanlarda yeni deri değiştirenler ve kış uykusundan henüz kalkanlarda zehir etkisi daha fazla olur. Yılan zehirleri aynı zamanda sağlık sektörü ve besinlerin muhafaza edilmesinde kullanılır. Gözlüklü yılandan elde edilecek olan zehirden elde edilen ağrı kesici oldukça etkilidir. Morfinden bile daha etkili olan zehir, kullanan kişilerde alışkanlık etkisi göstermez. Yılan zehirlerinin daha çok çıngıraklı ve engerek yılanlarının zehirleri kan pıhtılaşmasını hızlandırıcı etki yapar. Bu yüzden tıp alanında şiddetli kanamalar olduğunda pıhtılaşmayı sağlamak amacıyla kullanılır. Malezya engerek yılanının zehri dolaşım bozukluklarını giderme ve kalp ağrılarının önleme amacıyla kullanılır. Kobra yılanında bulunan zehrin tümör büyümesini önlemesi amacıyla kullanılmaktadır.