Volkanizma nedir?

Isısal çevirim akımları ve çekimsel etkilerden dolayı Dünya’nın yüzeyinde meydana gelen değişiklikler ile mantoda harekete geçmiş olan erimiş kayalar, plaka tektoniğini ve neticesinde volkanizmayı tetikler. Bu çekimsel etkiler tortu (deposition), erozyon, hattâ asteroit çarpmaları ve buzul devri sonrası kar yağışları ve kar erimelerdir.

Volkanizma, ayrıca şu şekildede ifade edilir: Erimiş kayalardan meydana gelen magmanın sadece gazdan oluşmayan bir gök cisminin yüzeyine magma ve gazın yüzeydeki çatlak veya yanardağ ağzından yüzeye doğru çıkması fenomenidir. Gök cisminin kabuğu ya da mantosu magmadan kaynaklanan veya onu meydana getirecek yüzeye çıkana kadar olan bütün fenomenleri de kapsamaktadır. Ayrıca volkanizma tanımız kısaca şöylede yapılmaktadır: Mağmanın yerin derinliklerinden hareket ederek yeryüzüne çıkması ya da yer yüzüne yakın derinliklere kadar gelerek soğuması olayıdır.

Gök cisminin mantosundan çıkmakta olan magma, cismin kabuğundan yükselmektedi. Eğer mantodan gelen magma yüzeye erişmeyi başarırsa erimiş kaya bileşiklerin viskozitesine göre farklı şekilde hareket eder. Kalın magma, patlama ile fırlatılırken ince (viskozitesi düşük) magma, akışkan patlamalar ile büyük miktarda lavı yüzeye çıkarmak sureti ile kendisini gösterir.

Bazı durumlarda yükselmekte olan magma, gök cisminin yüzeyine erişmeden soğuyup sertleşebilmektedir. Bunun yerine soğuyan ve sertleşen volkanik kütle, gök cisminin kabuğunda donmak suretiyle volkanik sokulumu (intrusion) meydana getirir. Kabuğa ulaşmak için magmanın kabuktan daha az yoğun olmalıdır.

Tabakalı bir yanardağ şu bölümlerden meydana gelmektedir.
1.Büyük magma odası
2. Ana kaya
3. Kanal (boru)
4. Taban
5. Volkanik kabaku (sill)
6. Hendek
7. Volkanın fırlattığı kül
8. Yan taraf
9. Volkanın fırlattığı kül tabakaları
10. Boğum
11. Parasit koni
12. Lava akışı
13. Delik
14. Krater
15. Kül bulutu
Volkanlar, magmanın tam olarak yüzeye eriştiği yerlerdir. Volkan tipleri, patlamanın olduğu yer ve magmanın bileşenine dayanmaktadır.

Volkanik faaliyetler meydana geldikleri yere göre şöyle adlandırılır.
A – DERİNLİK VOLKANİZMA

Yer kabuğunun tabakaları arasına sokulan mağma yüzeye çıkmadan bazı derinliklerde katılaşarak dayk, batolit, lokolit, sill gibi değişik şekiller oluşturur.Bu şekiller dış kuvvetlerin üstteki tabakları aşındırması sonucu yüzeye çıkabilirler.

B- YÜZEYSEL VOLKANİZMA
Yerkabuğunda bulunan kırık hatları boyunca mağmanın yeryüzüne çıkmasıyla birlikte volkanik püskürmeler meydana gelir.

Volkanizma esnasında mağma katı, sıvı ve gaz şeklinde yer yüzüne çıkar. Yeryüzüne çıkan bu sıvı maddelere lav, katı maddelere ise tüf adı verilmektedir. Gazların çoğu ise su buharıdır. Yüzeysel volkanizmada lav akıntısı ve volkanik patlamalar oluşurken volkan tüfü, lapilli ve volkan bombası gibi malzemeler de yeryüzüne çıkmaktadır. Volkanizma ile çıkan malzemeler çıktığı yerde birikmek suretiyle volkan konilerini meydana getirir. Bunların tepesinde bulunan çukurluğa ise krater denilmektedir. Mağmanın koni içinden yükselerek kratere ulaştığı yere de volkan bacası denilmiştir. Bazı volkan dağlarımeydana geldikten sonra tekrar püskürme olabilir. Daha sonra oluşan püskürme ile koninin tepe kısmı parçalanabilir. Bu şekilde oluşmuş çanaklara kaldera adı verilmiştir. Nemrut gölü buna en güzle örnektir.
Volkanik yerlerde gazların basıncı ile üstteki kütleyi patlatarak meydana getirmiş olduğu çukurluğa patlama çukuru ya da maar denir. Bu çukurlukta su birikmesi sonucu göl oluşur. Türkiye’de Konya-Karapınar’da meydana gelmiş olan Meke Tuzlası (Gölü) buna örnektir.

Volkanik şekillerin biçimi, volkanlardan yüzeye çıkan maddelerin özelliğine ve volkanik faaliyetlerin süresine bağlıdır.

1-KALKAN VOLKANLAR
Lavların akıcılığı fazla ise yükseltisi az olan yayvan görünüme sahip volkan konisi oluşur. Bunlara kalkan ya da plato volkanlar denir.

2-TABAKALI VOLKANLAR
Magmadan gelmekte olan malzemenin asit karakterli ve yoğun lavlar şeklinde yüzeye çıktığı yerlerde dik volkan konileri oluşur.

3-TÜF KONİLERİ
Volkanlardan çıkan kül, kum ve çakıl gibi bir takım katı maddelerin birikmesiyle meydana gelen küçük konilerdir.
Volkanizma, yalnızca Dünya’ya özgü olmayıp sert kabuğu ve erimiş ve mantosu olan her gök cisminde olabileceği düşünülmektedir. Böylece etkileri, geçmişinde volkanizma görmüş olan her gök cisminde görünüyor olmalısı gerekir. Volkanizmalar, Güneş Sistemi’ndeki başka gök cisimlerinde açık ve net olarak gözlenmiştir.