Vadi çeşitleri nelerdir?
İki dağ arasındaki geçitlere vadi denir. Vadiler ya yeryüzündeki sıkışmaların etkisiyle dağlarla birlikte oluşurlar ya da akarsuların etkisiyle yataklarını aşındırarak oluşurlar.
Irmakların yarmasıyla ve dağ aşınmasıyla oluşmuş olan vadiler genel olarak V biçimli olur. Buzulların çekilmesinden sonra oluşan vadilerse daha çok U biçimlidir. Vadilerin evrimini daha çok iklim koşulları ve kayalıkların türü belirlemektedir. Vadilerin birçoğu içlerinden geçen ırmakların akış rejimiyle uyum içinde bulunurlar. Bütün vadilerin bir zamanlar çok büyük çaplı tektonik olayların açtığı büyük yarıklar olduğu tahmin ediliyordu.
Vadilerin bir bölümü akarsu aşındırması neticesinde oluşmaktadır. Akarsular yataklarını fiziksel ve kimyasal olarak aşındırarak vadilerini şekillendirirler. Akarsu aşındırması derine aşındırma, yana aşındırma, geriye aşındırma olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Derine aşındırma akarsuyun yatağını derine doğru kazması sonucu meydana gelen aşındırmadır. Bu aşındırma deniz seviyesine kadar olur. Deniz seviyesi bütün akarsular için ulaşılabilecek en alt seviyedir. Yana aşındırma akarsuyun vadi yamaçlarının yan kısımlarını aşındırması sonucu meydana gelen aşındırmadır. Geriye aşındırma, akarsuyun vadisini doğduğu kaynağa doğru aşındırmasıdır. Uzun süre sonra akarsu doğduğu yükseklikleri deniz seviyesine kadar aşındırır. Kaynağı ile ağzı arasında yükselti farkı ve eğim azalır.
Akarsu vadi türleri şunlardır:
1- Çentik Vadi: Aşınmaya karşı direnci fazla olan arazilerde derine doğru bir aşındırma meydana gelmektedir. Vadinin profili daha çok “ V “ şeklindedir. Derine doğru bir aşındırma söz konusudur. Aşınmanın devam etmesi sonucunda vadi zaman içerisinde boğaz vadi görünümünü almaktadır. Çentik vadiler akarsuların yukarı çığırlarında görülmektedir. Akarsuyun kaynak kısımlarındaki yüksek dağlık alanlarda oluşan vadilerde eğim oldukça fazladır. Akarsu derine doğru güçlü aşındırma yapar ve böylece V şekilli vadiler oluşur. Doğu Karadenizdeki kısa boylu akarsuların vadileri bu şekildeki vadilerdir. Yine Linville Gorge, Kuzey Carolaina, ABD’de oluşmuş olan çentik vadilerdir.
2- Boğaz Vadi: Akarsuların dik eğimli yamaçlarda derine aşındırma sonucunda oluşmaktadır.Vadi tabanı dar olup akarsa tarafından işgal edilmiştir. Bu vadiler daha çok akarsuyun kaynak kısmına yakın olan yerlerde oluşmaktadır. Çünkü bu bölümde akarsuyun yatakları daha dik ve eğimlidir. Dağın iki yanındaki düzlükleri birleştirdiğinden dolayı ulaşım açısından önemlidir. Karadeniz Bölgesinde Canik Dağlarını yaran Yeşilırmak vadisi, Küre Dağlarından geçen Kızılırmak vadisi , Marmara Bölgesinde Samanlı dağlarında yer alan Sakarya nehrinin geçtiği Geyve Boğazı Akdeniz Bölgesinde Bolkar dağlarını yaran Gülek Boğazı bu vadiye en güzle örneklerdir.
3- Asimetrik Vadi: Vadinin yamaçlarını meydana getirmiş olan kayaçlar arasında direnç farklılığı olması halinde oluşan vadilerdir. Dirençsiz yamaç hızlı bir şekilde aşınırken, dirençli taraf daha yavaş aşınır. Bir yamacın diğerine göre daha yatık olduğu asimetrik bir görünüm alır.Bundan dolayı bu vadilere asimetrik vadiler denir.
4- Kanyon Vadi: Kanyon vadi , tortul tabakaların yatay olarak uzandıkları arazilerde veya karstik bölgelerde oluşan vadilerdir. Vadi yamacını meydana getiren tabakaların dirençlerinin farklılığı, farklı seviyelerde aşınmalarına ve taraçaların oluşmasına neden olmuştur. Kanyon vadilerde dik ve taraçalı bir yapıdadır. Dünyanın en büyük kanyonu ABD’deki Colorado kanyonudur. Türkiye’de Akdeniz’e dökülen Göksu , Manavgat ve Köprü çayları üzerinde dar ve uzun kanyon vadiler bulunmaktadır. Buralarda bulunan karstik arazi kanyon vadi oluşumunda önemli bir etken olmuştur. Kenarları son derece dik ve yüksek olan kanyon vadiler aynı zamanda turistik alanlardır.
5- Geniş Tabanlı Vadi: Akarsu yatağında eğimin azaldığı alanlarda derine aşındırma az olacağından dolayı akarsu daha çok yana doğru aşındırma yapmaya başlar . Yana aşındırmanın etkisi ile vadi yamaçlar yatıklaşmaya başlar.
6- Kör (Çıkmaz) Vadi: Genel olarak karstik alanlarda akarsu yeraltına doğru sızar, yeraltı akarsuyu olarak akışına devam eder. Bu durumda vadisinin aşağı kesimleri bulunmaz, vadinin sonu bir kayalık bir duvarla biter. Çıkmaz sokaklara benzeyen bu vadilere Kör vadide denilmektedir.
Akarsu aşındırması sonucu oluşan vadilerin dışında buzul aşındırmasıyla oluşan vadilerde vardır. Tekne (U) vadisi bu tip bir vadidir. Dağların yüksek kısımlarında oluşup, dağdan aşağı akmaya başlayan Vadi buzulları tarafından oluşturulur. Buzul vadinin tamamını doldurur ve yamaçlarının her yerini aşındırır. Bundan dolayı vadi Tekne, U harfi gibi bir görünüm alır. Diğer bir vadi tipi de asılı vadidir. Asıl vadi buzulunun kolları tarafından oluşturulur. Bir vadi buzuluna katılan yan kollar yataklarını buzul vadisinin derinliğine kadar aşındıramazlar. Buzul sonrası dönemde buraya yerleşen akarsu yükseklerden dökülerek şelaleler meydana getirirler.
Rift Vadileri diğer vadi türüdür. Levha hareketleri sonucu, birbirinden uzaklaşarak, gerilime uğrayan yerkabuğunda meydana gelen kırılma ve ayrılma alanlarıdır. Bu alanlarda duruma göre akarsular yerleşebilir ya da göller oluşabilir. Rift vadilerinin ileri aşamasında ise iç denizler, okyanuslar oluşur.
Fay vadileri (Graben) ise tektonik fay hatları boyunca, kırık alanlarda oluşan çukurluklardır. Bu vadilere yerleşmiş olan akarsular vadiyi aşındırarak akarsu vadisi görünümüne kavuşturur. Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz gibi nehirlerimiz, fay vadilerine yerleşmiş olan akarsularımızdandır.