Eyalet sistemi nedir?
Eyalet, genel olarak valiler tarafından yönetilen ve yönetim bakımından bazı özerklikleri olan büyük yönetim birimidir. Bu yönetim şeklinde dış işlerinde merkezi hükümete doğrudan bağlılık söz konusudur. Türk idare sistemini incelediğimizde eyalet; Osmanlı Devleti’nin taşra örgütlenmesinde, beylerbeyi tarafından yönetilen ve en büyük olan yönetsel birim olarak karşımıza çıkmaktadır.
ABD, Avusturya ve Avustralya gibi federal ülkeleri oluşturan ana yönetim birimlerine dilimizde eyalet denilmektedir. Bazı federatif devlet yapılarında eyaletlerin kendi özerk yönetimleri bulunmaktadır. Bu yönetimlerin başında, devletlerin anayasal yapılanmalarına bağlı olarak halk tarafından seçilmiş olan başbakanlar/valiler veya merkezî yönetim tarafından atanan valiler bulunmaktadır. Örneğin, ABD eyaletlerinin valileri halk doğrudan tarafından seçilir. Avustralya eyaletlerinin valileri ise merkezi yönetim tarafından atanmaktadır. Almanya Federal Cumhuriyeti’nin eyaletlerinin başbakanları ise ABD’de olduğu gibi halk tarafından seçimle seçilmektedir.
Eyalet sistemi, Osmanlı İmparatorluğu’nun temel devlet yapısı olarak yüzyıllar boyunca uygulanmıştır. Son yüzyılında ise vilayet sistemi uygulanmıştır. Osmanlı Devleti’nde en büyük idarî birim eyaletti. Osmanlı Devleti oldukça geniş olan sınırları sebebiyle yönetimde eyalet sistemini uygulamış, her eyaletin başına yöneticiler tayin etmiştir. Osmanlı idare sistemine göre imparatorluk eyaletlere, eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar ise nahiyelere bölünmüştü. Başlangıçta eyaletlerin başında hem askerî, hem idarî ve hem de malî yetkilere sahip beylerbeyleri bulunuyordu. 16. yüzyılda bu yöneticilere vezirlik rütbesi de verildi. İmparatorluğun en geniş zamanında sahip olduğu eyaletler şunlardı: Rumeli, Bosna, Budin, Kanije, Eğri, Tameşvar, Anadolu, Karaman, Maraş, Sivas, Trabzon, Kefe, Diyârı Bekr, Şam, Halep, Çıldır, Erzurum, Kars, Van, Rakka, Şehrizor, Musul, Trablusşam, Girit, Kıbrıs, Cezâyir-i Bahr-i Sefid (Kaptan Paşa Eyaleti), Mısır, Yemen, Bağdat, Trablusgarp, Tunus, Cezayir-i Garp.
Avrupa tarihinde province denilen vilayet sistemleri dünden bugüne kadar kullanıla gelmiştir. Derebey dönemlerinden kalma province ismi, günümüzde dahi kullanılmaktadır. Ancak idarî birimlerin isimleri birçok ülkede “province” (vilayet) olarak geçerken, hepsinde aynı idarî sistemden bahsedilmesi mümkün değildir.
Valiler tarafından yönetilen ve bazı özerklikleri bulunan büyük yönetim birimi olan eyalet sistemini kullanan ülkeler, ABD, İspanya, Çin, Almanya, Rusya, Hindistan, İran, İngiltere, İsviçre.
Eyalet sisteminin en iyi uygulayıcısı olan Amerika Birleşik Devletleri 50 eyaletten meydana gelen bir federal birliktir. Anayasa, sadece ulusal hükümetin bünyesinin ana hatlarını tespit eder, yetkileri ile faaliyetlerini belirtir. Kendine has anayasa ve yetkilere sahip olan her eyalet diğer işlerden sorumludur. Her eyalet; Osmanlıda ki gibi yönetim bakımından şehir, kasaba, nahiye ve köylere ayrılmıştır. Her eyaletin seçimle gelmiş kendi valileri bulunmaktadır. Amerika’da hükümet, halk hükümeti olup halk tarafından kurulur. Kongre üyeleri, başkan, eyalet yetkilileri, kasaba ve şehirleri yönetenler doğrudan halk tarafından seçilir. Hakimler de, doğrudan doğruya halk tarafından seçilir ya da seçilmiş yetkililer tarafından atanır. Kamu görevlileri, görevlerini iyi yapmadıkları veya kanunları ciddi bir şekilde ihlal ettiklerinde görevden uzaklaştırılabilirler.
Bu sistemin Türkiye için uygun olup olmadığı çeşitli dönemlerde tartışılsa da sürekli gündeme gelen başkanlık sisteminin nitelikleri tam olarak açıklığa kavuşturulmuş değildir.