Bütçe çeşitleri nelerdir?
Bütçe’ kelimesi, Latince kökenli olup ‘çanta’ veya ‘torba’ anlamına gelen ‘bulga’ kelimesinden türemiştir. Bu kelime, devlet bütçesi anlamında ilk olarak 17. yüzyılda İngiltere’de kullanılmıştır ve İngilizce ‘budget’ olarak ifade edilmiştir. İngilizce’deki ‘budget’ kelimesi, Fransızca’da ‘bütçe’ olarak telaffuz edilir ve bu telaffuzla dilimize girmiştir.
Başlıca bütçenin çeşitleri şunlardır:
1-Performans bütçe: Devletin üstlendiği görevleri yerine getirebilmesi yönünden gerçekleştirdiği hizmetler ile bunların birim maliyetinin önem kazandığı bir bütçeleme sistemidir.
Mal ve hizmet üretimi yapmaya yönelik çalışan kamu kuruluşlarının faaliyet ve etkinliklerinin ölçülmesi bu bütçenin temel amacıdır. Ve ayrıca üretim maliyetinin düzeyi ile üretim miktarları arasındaki ilişki son derece önemlidir. Gerçekleştirilecek olan görevlerin planlanması yapıldıktan sonra her bir hizmet biriminin alanına girecek olan hizmetler belirlenmekte, ilgili programlar ve faaliyetler incelenmektedir. Faaliyetler neticesinde yapılan nihai üretim ve belirli bir üretimin yapılabilmesi için katlanılması gereken maliyetin en aza indirilmesi, performans bütçenin esasını teşkil etmektedir.
2- Milli bütçe: Milli bütçe kavramı, kamu kesiminin ekonomide sahip olduğu önem ve ağırlıktan kaynaklanmaktadır. Kamu ve özel sektör arasındaki kaynak dağılımını optimal olarak sağlayabilmek ve toplumsal amaçlarla etkinlik yakalayabilmek için bu bütçeye başvurulmaktadır. Ekonomide toplam kaynakların ve harcamaların denkleştirilmesine çalışılmaktadır. Bundan dolayı millî muhasebe kavramına dayanarak ekonomideki kaynakların belirlenmesine yarayan bir millî bütçe hazırlanması gerekmektedir. Milli bütçe, planlı ve programlı bir bütçedir. Millî bütçe, iktisadi ve mali politikaya yön verecek olan bir bütçe çeşididir.
3- Program bütçe: Kamu faaliyetlerinde verimin, tasarruf ve etkinliğin sağlanması açısından çok önemli olan program bütçe, sahip olunan imkanların mevcut alternatifler içerisinde en iyi şekilde kullanımını amaçlamaktadır. Böylece belirlenen hedeflere ulaşabilmek için maliyet-fayda analizleri yapılmak suretiyle kıt kaynakların, ihtiyaçların en etkin düzeyde karşılanmasına yönelik olacak şekilde kullanımına çalışılmaktadır. Kamu hizmetlerinin en yüksek seviyede yerine getirilmesi kamu giderlerinin etkinliği ve verimliliğinin yükseltilmesi için bütçe kaynaklarının optimal seviyede kullanılması program bütçesinin temelini meydana getirmektedir. Genel olarak bir yıllık süre için uygulanan bütçelerin süreklilik ve plan-programlar arasındaki koordinasyonunun sağlanması açısından son derece büyük önemi vardır. Verimliliğin artırılması ve israflardan kaçınmanın yanı sıra ödenekler, harcama kalemlerine göre değil; planda belirtilmiş olan hedeflerin gerektirdiği hizmetler için ayrılmaktadır.
4- Telafi edici bütçe: Kamu harcamaları ile kamu gelirleri arasındaki geleneksel bağ devam ettirilmek ile birlikte büyük ölçüde ekonomik dengenin gerçekleştirilmesine çalışılmaktadır. Devletin ekonomik yaşama müdahalesinin gerekliliği düşüncesine dayanmaktadır. Devlet en önemli rolü üstlenmiştir. Bu bütçede bütçe açıkları devam edebilmektedir. Ekonomik hayatın gerektirdiği zaman devletin borçlanmaya başvurması gereklidir. Çünkü şartlar daha çok harcamayı gerektirirken gelirler azaldığında harcamalar artırılmaz ise denklik düşüncesi olumsuz sonuçlar doğurur. Tam anlamıyla çalışma sağlanıncaya kadar devletin borçlanması gerekmektedir.
5- Devri bütçe: Bu bütçede bütçe denkliği olmazsa olmaz değildir. Ekonomik faaliyetlerin daralma dönemlerinde bütçe açığı meydana gelmektedir. Bundan dolayı devlet harcamalarını artırarak talebi teşvik etmeli ve açığı kapatmaya çalışmalıdır. Ekonomik faaliyetlerin genişleme döneminde ise bütçe fazla vermektedir. Bu durumda faaliyetlerin daraltılması gerekmektedir. Aksi durumda daralma dönemindeki gelirlerdeki azalma, vergileri de artırmaktadır.
6- Denk bütçe: Bütçenin denk olması ana amaçtır. Yani kamu harcamaları, kamu gelirleriyle karşılanacak ve böylece bütçe açık vermeyecektir. Kamu harcamalarında artış meydana geldiği zaman kamu gelirleri de artırılarak harcamalar finanse edilmeli, kesinlikle borçlanmaya gidilmemelidir. Ancak olağanüstü durumlarda borçlanmaya gidilebilir. Bütçenin denkliğini bozan faktörler arasında devletin para basması, bütçe açıklarının borçlanma ile finanse edilmesi ve bütçe fazlalıkları sayılabilir. Kamu giderlerinin normal kamu gelirleri ile karşılanması gerekmektedir. Devletin ekonomiye müdahale etmemesi ve kamu hizmetlerinin sınırlı seviyede kalması esastır.
7- İktisadi devlet teşekkülü (İDT) bütçeleri: İktisadi devlet teşekküllerinin teşebbüs niteliğinde olmasından dolayı her zaman için bağımsız bütçeye ihtiyaçları vardır. İktisadi devlet teşekküllerinin idari görev yapan diğer devlet kuruluşlarından farklı olarak iktisadi faaliyetlerde bulunması bir bütçe hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır. İktisadi devlet teşekküllerinin bütçesi özel hukuk hükümlerine tabi olan bir bütçedir. İktisadi devlet teşekküllerinin sermayesinin tümü devlete aittir. Bunların ayrıca yatırım ve finansman bütçeleri de hazırlanmaktadır. Bundan dolayı İDT bütçeleri işletme bütçesi niteliği taşımaktadır. Yatırım ve finansman programlarını kapsamaktadır. İDT bütçeleri; genel muhasebe kanununa, Devlet İhale Kanunu’na ve Sayıştay denetimine tabi bütçeler değildir.