Gezi yazısı nedir? Özellikleri nelerdir?
Gezi yazısı, yazarların yazmak için gezip gördükleri ya da seyahat sırasında aldıkları notlardan oluşan yazı türüdür. Bu yazıların bir araya toplanarak yayımlanmasına seyahatname denir.
Gezi yazısı yazacak kişilerin araştırmaya ve incelemeye meraklı ve detayları, farklılıkları yakalayabilecek karakterde olmalıdır. Yazılarında mekan tasvirlerinin yanı sıra tarihi olaylara, yöre kişilerinin yaşayışlarına ve genel olarak izlenimlerine de yer vermelidir. Geçmiş ile bugünü harmanlayarak geniş kapsamlı, daha önceki yazılmış eserleri tekrarı olmamasına dikkat ederek kaleme almalıdır.
Dünyada gezi yazısı türünde ilk eser Marco Polo’dan gelmiştir. İlk eserini oluşturan geziye 1271 yılında Asya’da başlayıp, Anadolu, Mezopotamya, İran, Türkistan, Pamir Dağları, Gobi Çölü, Çin ve Hindistan’da devam eder. Bir dönem Venedik’te ticarete başlar. 1298’de Cuzzolo savaşında esir düşer. Cezaevindeki hücre arkadaşı Rusticgeollo do Pisa, bütün yolculuk notlarını derleyerek bir eserde kaleme alır. Bu eser Marco Polo’nun ilk eseri olan “Geziler Kitabı”dır.
Rivayete göre Kristof Kolomb, Marco Polo’nun bu eserinden etkilenerek dünya keşfetme tutkusuna kapılmış ve yıllar sonra meşhur Amerikalı denizci- kâşif olarak tanınmaktadır.
Marco Polo’dan sonra yine gezi alanında yazılan ilk eserlerden sayılabilecek İbn Battuta Seyahatnamesidir. Bu eser Arap gezgin İbni Batuta tarafından kaleme alınmış, Anadolu, Harezm, Maveraünnehir ve Horasan başta olmak üzere bu gezilerinde edindiği bilgileri, gözlemlerine yer vermiştir.
Türk edebiyatına bakacak olursak, her ne kadar gezi alanında en bilindik eser Evliya Çelebi’nin Seyahatname’si olsa da, öncesinde yayınlanan Mir’at-ül Memalik ve Kitab-ı Bahriye gezi alanında yayımlanan ilk eserlerdir.
Mir’at-ül Memalik, Kaptan-ı Derya Seydi Ali Reis’in Hindistan’dan Bağdat’a kadar uzanan yolculuğundaki gezip gördüğü yerleri, ilginç olayları ve yolculuk esnasında yaşadıklarını kaleme aldığı eserdir.
Kitab-ı Bahriye, döneminde Osmanlıda Amiral olan Piri Reis’in denizcilere kılavuz olması için harita niteliğinde kaleme aldığı eserdir. Bu eser Akdeniz kıyıları, adaları, geçitleri, boğazları, körfezleri ve limanları hakkında geniş bilgi vermesinin yanı sıra yolculuk esnasında çıkabilecek olası deniz olayları, fırtınalarda neler yapılması gerektiğine dair bilgileri de içerir.
Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi ise, çoğunluğu Osmanlı İmparatorluğu olmak üzere, Avusturya, Habeşistan ve Dağıstan gibi ülkelerde yaptığı gezileri 17. yüzyılda 10 ciltten oluşacak şekilde yayımlanmış kapsamlı bir eserdir.
Bunların yanı sıra diğer eserler:
- Kristof Kolomb – Seyir Defterleri ve Keşif Yolculukları Günlüğü
- Pierre Loti – İsfahan Seyahatnamesi
- Josephus Grelot – İstanbul Seyahatnamesi
- Ruy Gonzales de Clavijo – Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahatname
- Ahmet Haşim – Frankfurt Seyahatnamesi
- Ömer Lütfi – Ümit Burnu Seyahatname
- Nabi – Hicaz Seyahatnamesi