Cıva nedir?
Cıva periyodik çizelgenin II-B grubunda bulunan kimyasal bir elementtir. Metalik özelliklere sahiptir. Adını sıvı gümüş anlamına gelen hydragyrum veya Merkür gezegeninden almaktadır. MÖ 1500’lü yıllara tarihlenen eski Mısır mezarlarında cıvaya rastlanmıştır. Oda sıcaklığında sıvı durumda olan tek metal cıvadır.
Sembolü “Hg” olan cıva elementinin atom numarası 80’dir. “Hg” sembolü, Latince’deki hydrargyrum sözcüğünden gelmektedir. Cıva için İngilizcede ise akıcı gümüş anlamına gelen “mercury” ve “quicksilver” sözcükleri kullanılmaktadır.
Cıva, hava, su ve toprakta birkaç şekilde bulunan bir elementtir. Bunlar, elementel cıva, inorganik ve organik cıva bileşikleri şeklindeki elemnttir.
Cıva gümüş beyazı renginde, akıcı, ağır, sıvı bir metal olup oda sıcaklığında hafif uçucu biz özellik göstermektedir. Katı cıva kalay beyazı renginde çekilebilir, dövülebilir ve bıçakla kesilebilir yumuşaklıktaki bir kütledir. Doğal cıva yedi tane izotopun karışımından meydana gelmektedir. Kütle numarası 189-206 arasında bulunan bütün izotopları bilinen cıvanın tetragonal yapılı beta ve romboredrik yapılı alfa olmak üzere iki allotropu bulunmaktadır. Beta cıva 194°C’de alfa cıvaya dönüşmektedir.
Saf metal havada son derece kararlıdır ve oda sıcaklığında asla donuklaşmaz. Kaynama noktası yakınına kadar ısıtıldığı zaman yavaşça oksitlenerek HgO verir. Kükürtle oda sıcaklığında birleşme özelliği vardır. Demir dışındaki metallerle alaşım oluşturduğu bilinmektedir. Nitrat asidi ve sıcak derişik sülfat asidiyle tepkimeye giren cıva, seyreltik klorür asidi, soğuk sülfat asidi ve alkalilerden etkilenmeyen bir elementtir. Hava varlığında amonyak çözeltisiyle tepkimeye girerek Millon bazı (Hg2 NOH) meydana getirir. Cıva tuzları sodyum karbonatla ısıtıldıklarında metalik cıva oluşur.
Cıva başlıca filizi olan zencefrenin kavrulması sonucu elde edilir. Kavrulma sırasında birinci basamakta meydana gelen cıva oksit, ikinci basamakta bozunarak elementel cıva verir. Cıva filizlerindeki cıva oranı düşük olmakla birlikte zenginleştirme işlemine gerek duyulmamaktadır. Filizin taşınmasından kaçınmak için işleme madenlerin yanında yapılır. Kavurma işlemi için doğrudan ve dolaylı ısıtmalı olmak üzere iki değişik tipte fırın kullanılır.
Termometre (sıcaklık ölçer) ve barometre (basınç ölçen alet) gibi bilimsel aygıtlarda kullanılması açısından geçmişte büyük bir öneme sahipti. Ancak bu uygulamadan günümüzde vazgeçilmektedir. Cıva, platin ve demir dışında diğer metallerle “amalgam” adı verilen alaşımlar yapabilmektedir. Gümüş, bakır, kalay, çinko ve cıva kullanılarak üretilen amalgam alaşımı dişleri doldurmak için kullanılır. Bu alaşım hazırlandığında elle kolaylıkla şekil verilir bir durumdayken zamana bağlı olarak kısa zamanda sertleşmektedir.
Cıva, doğada bir çok yerde mevcut olan bir elementtir. İnsanlar cıvayı, yiyeceklerden, çevresel ve endüstriyel ortamlarda ve amalgam bileşiklerinden almaktadırlar. Bazı mikroorganizmalar cıvayı daha zehirli bir hali olan metil cıvaya dönüştürmektedirler. Bu bileşik, çevrede en çok karşılaşılan organik cıva bileşiği olup besin zincirinde birikmektedir.
Ayrıca birinci derece cıvaya maruz kalınmış olan bir besin maddesi, metilcıva içeren balık etidir. Metilcıva, mikroorganizmalarla birlikte, besin zincirinin daha üst organizmalarında birikmektedir.
Cıvanın buharını solumak, insanlarda gelişmekte olan sinir sistemlerine ci,ddi manada zarar verir. Çoğu insan çevrede dağılmış halde olan cıvadan doalyı dokularında eser miktarda cıva taşır. Cıvaya maruz kalmış olan insanın zarar görüp görmeyeceği birçok faktöre bağlı olmakla birlikte genellikle zehirleyicidir.
Cıva-buharlı lamba, morötesi ışınımı bol bir beyaz ışık vermektedir. Cooper-Hewitt lambası adı verilen bu lambalar fotoğrafçılıkta ve tıp alanında kullanılmaktadır. İçinde cıva buharı bulunan ve elektrotlarından biri demir, diğeri ise cıva olan bir tüple alternatif akım doğru akıma çevrilmektedir. Cıva bileşiklerinin geniş bir kullanım alanı vardır. Beyaz, kristal yapılı bir katı olan cıva ya da cıva fülminat, darbelere karşı duyarlıdır ve detonatör olarak kullanılır. Renksiz, kristal yapılı bir katı olan cıva klorür veya süblime, çok fazla zehirli olmakla birlikte, seyreltik çözelti hâlinde antiseptik olarak, mantar öldürücü ve polimerleştirme işleminde ise katalizör olarak kullanılır. Doğada beyaz, rombik kristaller olarak bulunan cıva klorür ve elektrot olarak da kalomel ve cıva içeren pil (Weston pili), standart bir elektromotor kuvvet vermektedir.